Kolędy. Pieśni, bez których trudno wyobrazić sobie Boże Narodzenie

Bóg się rodzi, moc truchleje… Franciszek Karpiński

Śpiewacie je każdego roku w okresie okołoświątecznym. W końcu są jednym z najpiękniejszych elementów Bożego Narodzenia. Kolędy, bo o nich mowa, to pieśni, które wszyscy uwielbiają. Melodyjne, niosące głęboki przekaz, przybliżające prawdy wiary, wzruszające – trudno wyobrazić sobie, że mogłoby ich zabraknąć w polskiej kulturze. Co ciekawe, pod względem ilości i różnorodności kolęd nasz kraj jest rekordzistą na tle innych kultur europejskich. Zanim więc zasiądziecie do wigilijnego stołu i zanucicie „Cichą noc”, „Bóg się rodzi” czy „Jezus malusieńki” poznajcie kilka interesujących faktów na temat kolęd. A w święta podzielcie się nimi z bliskimi i przyjaciółmi.

Kolęda – co to jest?

Zanim przyjrzymy się bliżej kolędom i tradycji ich śpiewania w okresie Bożego Narodzenia, przytoczmy ich definicję. To nic innego jak pieśni bożonarodzeniowe utrzymane w konwencji religijnej. W liturgii kościoła katolickiego są śpiewane od mszy odbywającej się o północy z 24 na 25 grudnia zwanej potocznie pasterką, do święta Chrztu Pańskiego obchodzonego w niedzielę po święcie Trzech Króli. Dopuszcza się śpiewanie ich do święta Ofiarowania Pańskiego celebrowanego 2 lutego. Dla wiernych są one przede wszystkim sposobem na wyrażenie swojej wiary, radowanie się z przyjścia Jezusa na świat i stworzenia dla tego niezwykłego wydarzenia pięknej oprawy.

Kiedy narodziły się kolędy?

Słowo „kolęda” wywodzi się z łacińskiego słowa „calendae” oznaczającego pierwszy dzień miesiąca. Przed wiekami ludy słowiańskie określały tym mianem pierwszy dzień w roku. W jaki sposób odnosi się to do pieśni bożonarodzeniowych? Wspomnijmy, że tradycja śpiewania kolęd wywodzi się ze starożytnego Rzymu. Początkowo były one śpiewane właśnie w pierwszy dzień nowego roku. Wtedy właśnie mieszkańcy Wiecznego Miasta chodzili po domach i w radosnych pieśniach przekazywali sobie pozdrowienia i życzenia z tej okazji. Od Rzymian zwyczaj ten przejęli chrześcijanie. Kolędy śpiewali jednak nie w Nowy Rok, ale w święta Bożego Narodzenia, aby w ten sposób uczcić przyjście Jezusa na świat. Co ciekawe, w Polsce do końca XVIII wieku mówiono o „pieśniach bożonarodzeniowych”. Określenie „kolęda” rozpowszechniło się dopiero na początku XIX stulecia.

Pierwsza kolęda – kto ją stworzył?

Pierwsi autorzy kolęd inspirowali się tekstami zawartymi w Piśmie Świętym – głównie ewangelią wg Świętego Łukasza oraz ewangelią wg Świętego Mateusza. W późniejszym czasie pomocne okazywały się także średniowieczne dzieła literackie. Źródła historyczne pokazują, że pierwszą kolędę stworzył święty Franciszek z Asyżu. Śpiewał ją w symbolicznej szopce zbudowanej z okazji świąt Bożego Narodzenia. W polskiej tradycji autorzy większości kolęd pochodzących z odległych wieków są nieznani. Historycy wskazują, że wiele utworów było przekładami z języka łacińskiego albo śpiewnika pieśni bożonarodzeniowych Braci Czeskich.

Jaka jest najstarsza polska kolęda?

Najstarszą rodzimą kolędą jest pieśń „Zdrów bądź, Królu anielski” pochodząca z 1424 roku. Jej tekst został zapisany w kazaniu Jana Szczekny – spowiednika królowej Jadwigi. Warto pamiętać, że istnieją też kolędy napisane przez znanych i cenionych poetów. Można do nich zaliczyć między innymi kolędę „Bóg się rodzi” napisaną przez Franciszka Karpińskiego oraz kolędę „Mizerna cicha” pióra Teofila Lenartowicza. Teksty kolęd pisali też: Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Mikołaj Sęp-Szarzyński, Andrzej Morsztyn czy Jan Kochanowski. Szczególną odmianą kolęd są pastorałki poruszające tematy życia codziennego. Mają one jednak świecki charakter, co powoduje, że przed wiekami nie były śpiewane w obrzędach religijnych. Dziś niektóre z nich pojawiają się podczas liturgii. Przykładem jest pastorałka „Oj maluśki, maluśki” będąca ulubioną kolędą świętego Jana Pawła II.

Proste i trafiające prosto w serce – polskie kolędy

Kolędy cechują się doskonałą melodyjnością oraz dość prostym tekstem. Ponieważ od wieków są śpiewane przez przedstawicieli wszystkich grup społecznych, ważne jest, aby ich przekaz był jasny i zrozumiały. Złoty czas komponowania kolęd przypada na XVII i XVIII wiek, kiedy rozkwitała lokalna twórczość poetycka – szczególnie jarmarczna. Pamiętajcie jednak, że wśród kolęd znajdziemy też utwory o niezwykle bogatej retoryce. Są to głównie pieśni tworzone przez poetów i literatów. Przykładem jest wspomniana kolęda „Bóg się rodzi”. Co ciekawe, w polskiej tradycji religijnej można znaleźć ponad 500 kolęd oraz pastorałek. Najpopularniejsza kolęda na świecie – Cicha Noc

Jaka jest najpopularniejsza kolęda?

Pewnie większość z Was przywoła „Cichą Noc”. To bez wątpienia pieśń będąca od ponad 200 lat symbolem świąt Bożego Narodzenia. Została przetłumaczona na ponad 300 języków. Pochodzi z Austrii i jest znana na wszystkich kontynentach. Co rok rozbrzmiewa też w polskich domach i kościołach. Autorem teksu kolędy „Cicha Noc” jest ksiądz Joseph Mohr, który napisał go w 1816 roku. Początkowo był to wiersz składający się z 6 zwrotek. Dopiero po dwóch latach jego twórca poprosił Franza Grubera, organistę z miasteczka Oberndorf, o napisanie muzyki do jego słów. Pierwsze wykonanie „Cichej Nocy” odbyło się 24 grudnia 1818 roku. Została ona zaśpiewana na dwa głosy przy akompaniamencie gitary. Dlaczego? Ponieważ w wigilię Bożego Narodzenia popsuły się organy kościelne. Nie zmieniło to jednak faktu, że pieśń niezwykle spodobała się uczestnikom nabożeństwa, którzy poprosili o jej odpisy.

Najbardziej znane polskie kolędy

„Cicha Noc” jest doskonale znana również w Polsce. W okresie świątecznym rozbrzmiewa w każdym domu, w którym wiara zajmuje ważne miejsce w życiu rodziny. Towarzyszą jej oczywiście inne kolędy. Oto najpopularniejsze z nich: • „Chrystus nam się narodził” – obecnie nie jest powszechnie znana. Warto jednak pamiętać, że jest jedną z najstarszych kolęd znanych w naszym kraju – pochodzi z 1435 roku. Została zawarta w Kancjonale Jana z Przeworska. Wszystko wskazuje na to, że jest przekładem łacińskiej pieśni. • „Anioł pasterzom mówił” – pieśń bożonarodzeniowa odnaleziona w rękopisie kórnickim z lat 1551-1555. Jest często śpiewana również w dzisiejszych czasach. • „Gdy się Chrystus rodzi” – kolęda, której korzenie sięgają czasów baroku. Napisano ją prawdopodobnie na przełomie XVI i XVII stulecia. Świadczą o tym występujące w niej frazy chorałowe połączone z nutami tanecznymi. • „W żłobie leży” – polska kolęda, która narodziła się na przełomie XVII i XVIII wieku. Jej autorem jest Piotr Skarga. Melodię dla pieśni zaczerpnięto z kolei z poloneza koronacyjnego króla Władysława IV. • „Przybieżeli do Betlejem” – kolęda znaleziona w XVII wieku w zbiorze Jana Żabczyca. Do dziś jest niezwykle popularna i lubiana – również przez najmłodszych. • „Lulajże Jezuniu” – najwcześniejsza zachowana wersja tej kolędy pochodzi z 1705 roku. Utrzymana jest w rytmie kołysanki. Co ciekawe, stanowiła inspirację dla wielu kompozytorów – w tym dla Fryderyka Chopina, który wykorzystał jej motyw w utworze Scherzo h-moll op. 20. • „Wśród nocnej ciszy” – została opublikowana w 1853 roku, chociaż znano ją już na początku XIX wieku. Dziś jest śpiewana w każdym kościele w okresie świąt Bożego Narodzenia. • „Gdy śliczna Panna” – piękna, melodyjna kolęda, szczególnie popularna w klasztorach żeńskich. • „Nie było miejsca dla Ciebie” – jedna z najmłodszych polskich kolęd – pochodzi z 1938 roku. Jej słowa napisał Mateusz Jeż, a muzykę Józef Łaś. Jest jedną z nielicznych pieśni bożonarodzeniowych utrzymanych w trybie minorowym. Była niezwykle popularna w obozach koncentracyjnych.

Kolędy jako pieśni o charakterze historycznym

Skoro poruszyliśmy temat wojenny, przypomnijmy również o tym, że polskie kolędy niejednokrotnie wpisują się w historię naszego kraju. Można wręcz powiedzieć, że są cennym źródłem historycznym. Można wśród nich znaleźć pieśni bożonarodzeniowe tworzone w okresie powstań albo w czasie wojny. Nie brakuje też kolęd z czasów Solidarności. Kolędy patriotyczne wpisywały się w atmosferę oraz tragiczne wydarzenia minionych czasów, doskonale oddając ich ducha oraz panujące w społeczeństwie nastroje. Przykładem jest chociażby pochodząca z czasów II wojny światowej „Kolęda warszawska 1939” stworzona przez Stanisława Balińskiego oraz „Kolęda internowanych” autorstwa Macieja Zębatego pochodząca z okresu Solidarności.

Kolędy dziś – znane, popularne i lubiane

Obecnie kolędy są śpiewane nie tylko w kościołach i w domach. Można też usłyszeć je w rozmaitych miejscach komercyjnych. Pieśni Bożonarodzeniowe wykonują zarówno piosenkarze i zespoły religijne, jak i wykonawcy muzyki rockowej oraz popularnej. W Polsce powszechne są też festiwale i konkursy kolędowe – największy Festiwal Kolęd i Pastorałek odbywa się każdego roku w Będzinie. Warto zaznaczyć, że poza kościołami kolędy pojawiają się przed wigilią Bożego Narodzenia. Są wspaniałym sposobem na to, aby uprzyjemnić czas oczekiwania na przyjście Jezusa na świat. Budują piękną, podniosłą atmosferę i sprawiają, że nawet podczas mroźnej zimowej aury, w domach gości ciepła, przytulna atmosfera.

Pieśni, które tworzą wspaniałą oprawę dla świąt Bożego Narodzenia

Śpiewanie kolęd jest bez wątpienia jedną z bożonarodzeniowych tradycji. Są one naszą dumą narodową, skarbcem wartości, uczuć i elementem rodzimej sztuki. Dla Polaków jest tak samo ważne, jak sianko pod obrusem rozpostartym na świątecznym stole, blask świec, opłatek czy udekorowana choinka. Wszystkie te elementy sprawiają, że każdy z nas może poczuć wszystkimi zmysłami wyjątkowy klimat świąt. Dźwięk kolęd sprawia, że zatrzymujemy się na chwilę w biegu. Skłania do tego, aby zastanowić się, co jest ważne w życiu i zachęca do celebrowania pięknych chwil narodzin Zbawiciela. Pamiętajcie o tym również w tym roku. Delektujcie się chwilą i pomyślcie, jak ważne dla nas wszystkich było przyjście Chrystusa na świat.

Gdzie znaleźć słowa polskich kolęd?

Chcecie lepiej poznać słowa polskich kolęd? Jesteśmy pewni, że znacie mnóstwo pieśni bożonarodzeniowych. Zwykle jednak popularne są tylko niektóre ich zwrotki. Zachęcamy Was serdecznie do poszerzenia wiedzy w tym zakresie. Słowa kolęd można znaleźć w rozmaitych śpiewnikach. Są też łatwo dostępne w Internecie. Mamy dla Was jeszcze jedną propozycję – w nadchodzące święta Bożego Narodzenia zaśpiewajcie kolędę, której dotychczas nie znaliście. W ten sposób pozytywnie zaskoczycie zgromadzonych przy stole bliskich. Możecie też wydrukować jej słowa i zachęcić wszystkich do wspólnego śpiewania. W końcu święta to czas radości, miłości i zacieśniania rodzinnych więzi – również przez wspólne kolędowanie.

Podczas wykładów na paryskiej Sorbonie, Adam Mickiewicz mówił, że polska kolęda, polska pastorałka jest fundamentem, podwaliną polskiej poezji narodowej. A my ze swojej strony dodajemy, że po prostu możemy być z niej dumni. Zgadzacie się z naszym zdaniem?